ฤาษีกัมมโล ม่อนฤาษี ปรากฏในตำนานพระธาตุดอยตุง ฉบับวัดห้วยไคร้ใหม่ ต.ห้วยไคร้ อ.แม่สาย มีใจความดังนี้ ".......เรียงนั้นไปหน้า ยังมีตาปสฤาษีเจ้าตน ๑ ชื่อว่า กัมมโล ลุกแต่ป่าหิมพานต์มาอุปัฏฐากมหาธาตุเจ้าก็อยู่ในอัสสมศาลาในดอยลูก ๑ ชื่อว่า มุงเมือง ก็มีปัจฉิมทิศมหาธาตุเจ้า แล ฤาษีเจ้าทังหลายเทียรย่อมไปนำเอายังลูกหมากซางแต่ป่าหิมพานต์ มาปลูกไว้ แทบตีนเขา มีชื่อว่า อุปผลิ ลูกใหญ่เท่าหมากชมพู มีรสอันหวานเสมอดั่งน้ำเผิ้งนั้น แล ........ฤาษีเจ้าทอด มุตฺตกิเลส ที่ควรอันนึ่ง แม่กวางตัว ๑ มาดูดกิน มุตฺตกิเลส เจ้าฤาษี นั้น แล แม่กวางลวด ปีติกติ ทรงคัพภะ บ่นานเท่าใดแม่กวางก็ประสูติลูกเป็นคน ก็เป็นกุมารีน้อย แม่กวางหันเป็นคน ลวดละเสีย หนีไปพอตน ยังมีวัน ๑ เจ้าฤาษีก็แอ่วจรเดินหาลูกไม้มูลมัน ก็หันนางผู้น้อย ก็จิ่งเก็บเอามาเลี้ยงไว้เป็นลูกแห่งตน เจ้าฤาษีก็อธิษฐานด้วยคาถา ๒ บท ฤาษีเหยียดทัตถะกล้ำซ้ายหื้อนางดูดต่างนมแม่ แล้วเจ้าฤาษีเอาหมากซางหน่วยสุกหื้อกินต่างภัตตโภชนะจุ๊วัน นางกุมารีมีอายุ ๑๖ เข้า นางก็ประกอบด้วยอิตถีลักขณะเลาล้วนถ้วนจุ๊ประการ กัมมโลฤาษีเจ้าก็เบิกบายนามวิเศษชื่อ นางปทุมมา แล เรียงนั้นไปหน้าคนทังหลายว่า กวางกินเยี่ยว ต่อเท่าบัดนี้ แล ...........โส อชุตฺโต ราชานาม ปวตฺติ ชานาติ เมื่อนั้น อชุตตมหาราชรู้ประวัติข่าวสารว่า นางผู้ทรงรูปดีมีที่เจ้าฤาษี จิ่งหื้อแต่ง (ทอง) คำแสน ๑ เครื่องบูชาพร้อมบัวรมวลแล้ว พญาอชุตตราชเอาจตุรังคเสนา ๔ จำพวกไปสู่สำนักพระฤาษีเจ้า สกฺกจฺจคารว ด้วยครบยำ แล้วก็ขอเอานางเซิ่งพระฤาษีเจ้าว่าดั่งนี้ ภนฺเตตาปส ข้าแด่เจ้าฤาษี มาตุ คามา นาม ชื่อผู้หญิงทังหลาย เทียรย่อมเป็นมลทินแก่พรหมจริยกรรมอันประเสริฐด่าย เจ้ากูจุ่งเมตตาตั้งวางยังนางปทุมมาแก่ข้า ดีหลี เต๊อะ พญาอชุตตราชก็มี ราชยาจน ฉันนี้ กัมมโลตาปส ก็วางเวนนางปทุมมาวดีกุมารีธิดา (หื้อ) กับพญาอชุตตธรรมิก แล .........ที่นั้น พญาอชุตตธรรมิก ก็เวน (ทอง) คำ ๕ แสนหื้อตอบคุณมหาฤาษีเจ้า กัมมโลฤาษีเจ้าเท่า อนุญาต ปติจฉา ด้วย มหุติกาล แล้วก็หื้อ (ทอง) คำแก่บุตรปทุมมาวดีว่าดังนี้ ดูรานาง คำ ๕ แสน เอาเมือหล่อหื้อเป็นรูปกวางตัว ๑ แปลงโรงไว้บนหัวไว้ไหว้สักการบูชาจุ๊วัน เต๊อะ ที่นั้น พญาอชุตตราชธรรมิกก็อำลาพระฤาษีเจ้า เอาปทุมมาวดีกุมารีเมืออภิเษกเป็นอรรคมเหสีเทวี แล นางปทุมมาวดีก็หื้อช่างคำ หล่อคำ ๕ แสน เป็นรูปกวาง สมมุติเป็นแม่แห่งตน แปลงมณฑปภายทิศ อุตฺตมงฺค ก็บูชาคารวะเป็นแม่แห่งตนด้วยเตชภาวครว (รูป) สมมตินางก็มีอายุ ๑๒๐ ก็จิ่งจุติไป เรียงนั้นคนทังหลายจิ่งเรียกชื่อว่า เวียงกวางกินเยี่ยว เมื่อลูนเรียก เมืองห้าแสน ตราบบัดนี้ แล .........มหาอชุตตธรรมิกราชอยู่เสวยราชสัมปัตติในนครเมืองเชียงแสน เป็นราชธานีเมืองใหญ่ ด้วยเตชอานุภาวะซะลาบปราบเมือง อุตตร กล้ำเหนือ มีหนองแสเป็นแดน ซะลาบ ทักขิณทิศ กล้ำใต้ มีละโว้เป็นแดน เป็นอาณารัฐเขตพญาอชุตตธรรมิกเลี้ยง แล .........เรียงนั้น กัมมโลฤาษีเจ้าตนเป็นพ่อนางปทุมมา ก็ ปติฏฐ ตั้งอยู่ตราบอายุจุติ ก็เมือเกิด รูปาวจร พรหมโลก แล"..... ปัจจุบันม่อนฤาษีจะตั้งอยู่ระหว่างวัดน้อย(เขตสังฆาวาส) และเขตพุทธาวาส(พระธาตุดอยตุง) อยู่บนเนินเขาที่ขั้นกลาง



เลขที่ : วัดพระธาตุดอยตุง ต. ห้วยไคร้ อ. แม่สาย จ. เชียงราย 57220

- นางสุพรรณี เตชะตน

- ผศ.ดร.พลวัฒ ประพัฒน์ทอง : มหาวิทยาลัยแม่ฟ้าหลวง : 2566 Open Call

- 0835688657