วัดหลวงราชสัณฐาน เป็นวัดเก่าแก่ที่อยู่คู่บ้านคู่เมืองพะเยามาช้านาน เดิมเคยเป็นวัดร้าง ต่อมาเจ้าหลวงวงศ์ผู้ครองเมืองพะเยาได้บูรณปฏิสังขรณ์จนแล้วเสร็จในปี พ.ศ. 2387 ชาวบ้านจึงเรียกว่าวัดหลวง ต่อมาได้ชื่อว่า “วัดหลวงราชสัณฐาน” ได้รับการประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถาน เมื่อปี พ.ศ.2478 ในปี พ.ศ. 2527 เกิดพายุฝนทำให้วิหารพังทลายลงมา ต่อมามีการสร้างวิหารขึ้นใหม่ตามรูปแบบวิหารหลังเดิมซึ่งกรมศิลปากรได้รังวัดทำแบบสถาปัตยกรรมไว้ก่อนหน้าที่วิหารจะพังทลาย แต่ได้มีการปรับเปลี่ยนรูปแบบบ้างในบางส่วน เช่น การใช้โครงสร้างเสาและคานคอนกรีตเสริมเหล็ก และได้นำชิ้นส่วนภาพจิตรกรรมของวิหารหลังเดิมที่ยังเหลืออยู่มาติดตั้งไว้ในวิหารหลังใหม่ด้วย สันนิษฐานว่าภาพจิตรกรรมนี้สร้างในครั้งที่ในการปฏิสังขรณ์วิหารในปี พ.ศ. 2387 ซึ่งมีลักษณะพิเศษคือเขียนด้วยสีฝุ่นผสมกาวยางไม้ เขียนลงบนกระดาษสา และกรุลงบนแผ่นไม้ซึ่งเป็นฝาผนังและหน้าต่างไม้ของวิหารหลังเดิม เรื่องราวที่เขียนเป็นเรื่องพุทธประวัติและมหาชาติชาดก ภาพบรรยากาศภายในวัดซึ่งปรากฏภาพวิหารหลังเดิม เจดีย์หินทรายด้านหลังวิหาร และเจดีย์ทรงพื้นเมืองล้านนาตามที่ปรากฏในวัดในปัจจุบัน โดยในปัจจุบันภาพเขียนสีค่อนข้างมีสภาพเลือนลางมาก นอกจากนั้นยังปรากฏโบราณวัตถุภายในวิหารและภายในวัดที่สำคัญหลายชิ้น อาทิ ชิ้นส่วนพระพุทธหินทรายปางสีลาแบบสุโขทัย พระพุทธรูปสำริดปางสะดุ้งมารแบบล้านนนา แท่นธัมม์แบบล้านนา และระฆังสำริดซึ่งมีจารึกอักษรล้านนา ซึ่งทางวัดได้พยายามดูแลรักษาโบราณวัตถุให้เป็นมรดกให้คนรุ่นหลังได้เรียนรู้และศึกษาต่อไป โบราณสถานที่สำคัญภายในวัดคือ เจดีย์ทรงพื้นเมืองล้านนา ประกอบด้วยฐานเขียงในผังสี่เหลี่ยมขนาดใหญ่ 3 ชั้น ถัดไปเป็นฐานปัมท์ในผังสี่เหลี่ยมไม่ย่อมุมขนาดใหญ่ ต่อด้วยฐานเขียงในผังกลม 3 ชั้น จากนั้นเป็นชุดบัวถลา 7 ชั้น ต่อด้วยองค์ระฆังในผัง 8 เหลี่ยม และบัลลังก์ในผัง 8 เหลี่ยม ถัดจากบัลลังก์เป็นปูนปั้นรูปบัวกลุ่มมีกลีบบัวซ้อนกัน 2 ชั้น แล้วจึงเป็นปล้องไฉนและปลียอด ที่หลังวิหารปรากฏเจดีย์หินทรายขนาดเล็ก 1 องค์ มีลักษณะรูปทรงคล้ายเจดีย์แบบสุโขทัย อยู่ในพุทธศตวรรษที่ 20-21 ซึ่งพบได้เพียงองค์เดียวในพะเยา

เลขที่ : 76 ถนน พหลโยธิน ตำบล เวียง อำเภอเมืองพะเยา พะเยา 56000 ต. เวียง อ. เมืองพะเยา จ. พะเยา 56000

- สุธี เมฆบุญส่งลาภ

- สุธี เมฆบุญส่งลาภ : มหาวิทยาลัยพะเยา :

- teely1111@gmail.com , 0946077227